"Als hij het bedrijf niet wil overnemen? Dan verdwijnt hij maar en hoef ik hem nooit meer te zien. Dat zou toch belachelijk zijn?! Iedere andere man zou jaloers zijn op de kans die hij krijgt om zonder zich naar boven te hoeven vechten directeur te kunnen worden."
Het lijkt een forse uitspraak, maar hij is uit het leven gegrepen. De overdracht binnen een familiebedrijf kan grote emoties en flinke conflicten teweeg brengen. Toch hoeft dat niet. In dit artikel lees je hoe de kennis over hechting kan worden toegepast op familiebedrijven. Heb je zelf niet zo'n bedrijf en ben je er ook niet bij betrokken, lees het artikel dan eens door de bril van je eigen leefwereld en hoe jij de kennis over hechting daar ook kunt toepassen.
Familiebedrijven: een korte intro
Wist je dat meer dan 50% van de werknemers in Nederland bij een familiebedrijf werkt? Familiebedrijven spreken vaak tot de verbeelding omdat een familie (en we zijn allemaal deel van een familie) gekoppeld is aan een bedrijf dat je kent. Ik denk dat mensen zich makkelijker met een familiebedrijf kunnen identificeren omdat het wat menselijker lijkt dan een of ander beursgenoteerd bedrijf waarvan niemand weet wie de eigenaren zijn. Weet jij waar deze families bij horen? Familie Heijn, Familie Heineken, Familie van der Valk? Deze waren makkelijk. Maar weet je het ook van deze: Familie Swinkels, Familie van Eerd, Familie Slippens? Of je het nu herkent of niet, de bedrijven van deze families ken je waarschijnlijk wel: respectievelijk Bavaria, Jumbo en Sligro.
Familiebedrijven spreken ook tot de verbeelding door de soms heftige gebeurtenissen. De ontvoering van Freddy Heineken, de moord op Gerrit Jan Heijn, invallen bij van der Valk vanwege fraude etc. Wat ook regelmatig in het nieuws komt (en veel met dit artikel te maken heeft) zijn de familieruzies die soms enorme gevolgen hebben voor het bedrijf. Banken die flinke risico's kunnen lopen vanwege financieringen gaan automatisch in een verhoogde waakzaamheid als er bij klanten een mogelijke overdracht naar de volgende generatie speelt.
Er zijn diverse definities van wat een familiebedrijf is, maar de kort door de bocht formulering is dat een familie de zeggenschap heeft binnen een bedrijf (ook al hebben ze misschien niet alle aandelen) en dat er meerdere generaties van die familie in het bedrijf werkzaam zijn of zijn geweest.
Specifiek voor een familiebedrijf is dat familie- en gezinsrelaties meestal complex vervlochten zijn met de rollen van die familieleden binnen het bedrijf. Dit artikel kijkt vooral naar één onderwerp: de rol van hechting bij overdracht in familiebedrijven.
Overdracht in vrijheid; waarom is dat belangrijk?
Het zal je misschien verbazen, maar lang niet elke overdracht van een familiebedrijf naar de volgende generatie vindt plaats vanuit vrije keuzes. Dat kan op verschillende manieren gebeuren:
Sommige kinderen hebben nooit een bewust keuzemoment gehad of ze wel wilden overnemen. Een jongeman die inmiddels 50% van een groot agrarisch bedrijf bezit vertelt: "Het leek gewoon vanzelfsprekend dat ik papa zou opvolgen en op een dag werd ik even bij hem en de accountant geroepen, ik zette mijn handtekening en was daarmee mede-eigenaar van het bedrijf geworden. Pas later begon ik te begrijpen wat daar eigenlijk gebeurd was."
Soms vindt een overname plaats onder hoge tijdsdruk omdat er een ernstige situatie is ontstaan bij de huidige eigenaar. Een vrouw die inmiddels ruim 20 jaar het bedrijf leidt dat haar ouders begonnen: "Toen mijn vader plotseling een beroerte kreeg en duidelijk werd dat hij nooit meer de oude zou worden, vroeg mijn moeder mij om mijn baan op te zeggen en de leiding van het bedrijf over te nemen. Ik ben er aan begonnen om ze te helpen, maar of ik het had gedaan als ik de tijd had genomen om te kiezen vraag ik me af."
Sociale- en relationele problematiek kunnen ook een min of meer gedwongen overname forceren. Toen drie zonen van een echtpaar dat in een heftige vechtscheiding terecht kwam zagen dat hun ouders alleen nog maar aandacht voor hun gevecht hadden en niet meer voor het bedrijf, gingen ze vlak voor het bedrijf failliet zou gaan in op het verzoek van de curator om de leiding over te nemen.
Een laatste voorbeeld hoe overdracht soms niet in vrijheid plaatsvindt gaat over loyaliteit. Een man van 50 vertelde me hoe hij destijds de druk ervaarde die werd uitgeoefend door zijn vader die vijf dochters had en een zoon: hij dus. Zijn vader was de 3e generatie eigenaar van het bedrijf en wilde het aan zijn zoon overdragen. Overdracht van het bedrijf aan zijn dochters vond hij niet kunnen. De man had het gevoel gehad dat zijn vader hem eigenlijk geen keuze liet, ook al had hij veel liever een ander beroep gekozen. Nu (ruim 25 jaar later, zijn vader is al lang overleden) heeft hij spijt dat hij zijn leven zo heeft opgeofferd voor het bedrijf.
Al die voorbeelden van onvrije of onbewuste keuzes zijn een risico dat er destructief recht ontstaat (een gevoel dat iemand zich zo tekort gedaan voelt dat hij vindt dat hij het recht heeft om kwaad te zijn en nieuw onrecht uit te delen).
Een keuze in vrijheid maakt dat iemand zich eigenaar van de keuze én de consequenties van die keuze kan voelen. In de eerdere artikelen van deze serie werd al de link gelegd tussen veilige hechting en het ontwikkelen van een zelfstandig 'ik-je'. De ontwikkeling van een veilige hechting bij de opvolger is om diverse redenen belangrijk: een persoon die een veilige hechtingsstijl ontwikkeld heeft, heeft minder moeite met relaties, is beter in staat zich te ontwikkelen, voelt zich eerder vrij ten opzichte van de overdragende ouders, kan bijdragen aan een succesvolle overdracht, is zelf een veilige hechtingsbron voor zijn eigen kinderen als die er komen etc.
Kortom: hechting is een belangrijk onderwerp vanaf de eerste dag in het leven van ieder kind en zeker ook van potentiële opvolgers. We gaan in de volgende paragrafen een aantal aspecten wat verder uitdiepen.
Hechting in verschillende fases: van wieg tot overdracht.
Bij het ontwikkelen van een veilige hechtingsstijl is het belangrijk dat de opvoeder een sensitief-responsieve benadering naar het kind heeft (daarover las je in het tweede artikel van deze serie). Daar komt een eerste aspect in beeld dat op zich niet uniek is voor familiebedrijven, maar wel grote effecten kan hebben in zo'n bedrijf. Stel dat de vader vooral afwezig is (fysiek of emotioneel) en de opvoeding vrijwel geheel op de moeder terecht komt, dan is het mogelijk dat het kind naar de moeder een veilige hechtingsstijl ontwikkelt, maar naar de vader juist niet.
Het is ook mogelijk dat de ouders beiden druk zijn in het bedrijf en dat de kinderen al vroeg leren dat ze hun ouders het beste helpen door zich thuis zelfstandig te kunnen redden en vooral geen beroep op hen te doen. Je herkent vast al welke niet-veilige hechtingsstijl dat oplevert (en zo niet, het schema dat je iets verderop in het artikel aantreft kan je helpen).
De omgeving van een familiebedrijf kan echter ook positief uitwerken op de mogelijkheden tot veilige hechting. Als het bedrijf bijvoorbeeld aan huis is en de ouders zijn beiden goed beschikbaar voor de kinderen als er hulp nodig is en als er een steuntje in de rug nodig is bij hun ontwikkeling, dan is het juist extra goed mogelijk dat er een veilige hechtingsstijl ontwikkeld wordt met zowel vader als moeder. In zo'n geval is het familiebedrijf juist een voordeel.
Op latere leeftijd is het belangrijk dat een kind door relaties met anderen in de buitenwereld (school, vrienden etc.) meer diversiteit leert in de invulling van relaties en meer leert over zichzelf door het spiegelen van zichzelf aan die buitenwereld. In sommige familiebedrijven is de praktijk dat een kind al op vroege leeftijd wordt ingezet als extra arbeidskracht. Vaak vinden kinderen dat zelf ook prima en weten ze niet beter. Het kan echter wel betekenen dat er minder tijd is voor het hebben van andere relaties en dat er domweg ook minder verschillende relaties beschikbaar zijn. De basisrelatie is dan immers bijna altijd die van 'ik ben kind en zij zijn mijn ouders.' Ik ben volwassenen tegengekomen die in hun relatiestijl deels nog kind-patronen laten zien. Het lastige is dat dat niet als een probleem hoeft te voelen zolang de oude vertrouwde omgeving maar intact is. Als die echter weg valt of als er een relatie met een partner wordt aangegaan, kan opeens pijnlijk duidelijk worden dat de ontwikkeling op dat punt is gestagneerd.
Als er een moment komt dat er een overdracht komt, is er een nieuw risico: waar ouders en kind lange tijd samen aan en in het bedrijf werkten, komen ouders en kind opeens aan verschillende kanten van de tafel te zitten als overdragers en opvolgers. Als een kind gewend was eigenlijk altijd zijn beslissingen te nemen op basis van overleg met de ouders (die waren immers altijd beschikbaar) is het zeer onwennig om opeens een eigen stadpunt in te moeten nemen. Ik kom kinderen tegen die in zo'n situatie nog steeds volledig vertrouwen op de keuzes die de ouders voorstellen, ook als dat betekent dat ze (objectief gezien) zichzelf in een financieel riskant avontuur storten dat hen vele jaren economisch met de ouders verbonden houdt.
Ook in deze fase kan het echter juist goed gaan als er sprake is van een opgebouwde veilige hechtingsstijl. In het proces van overdracht en overgaan naar een nieuwe verhouding, kunnen zowel overdrager als opvolger zich nog zekerder voelen over zichzelf en over de kracht van de onderlinge band.
Effecten van verschillen in hechtingsstijlen naar vader en moeder.
In de vorige paragraaf werd al genoemd dat een kind naar beide ouders een verschillende hechtingsstijl kan ontwikkelen. De gevolgen daarvan kunnen groot zijn. Als een kind een veilige hechtingsstijl met de moeder heeft ontwikkeld, betekent dit dat het vertrouwt op de moeder in geval van problemen en dat de moeder als een veilige springplank naar ontwikkeling wordt gezien. Als de hechtingsstijl naar de vader juist onveilig is (zoals in onderstaand plaatje is getekend), is dat met name bij familiebedrijven een probleem.
Ik zal een voorbeeld noemen: een man van 45 heeft een veilige hechtingsstijl naar zijn moeder ontwikkeld. Naar zijn vader is dat echter compleet anders. Die is voor hem een bron van problemen, stress, angst en hij voelt vaak de neiging zijn vader te vermijden omdat die hem het gevoel geeft een mislukkeling te zijn.
Als hij op een dag in conflict komt met zijn vader omdat hij voorzichtig gevraagd heeft wanneer hij nu eindelijk in gesprek kan over de overdracht scheldt zijn vader hem uit en kleineert hem. Hij is gewend in probleemsituaties naar zijn moeder te gaan. Nu zijn vader echter juist de oorzaak van het probleem is, ontstaat er een loyaliteitsconflict voor de moeder. Hoe kan ze haar zoon nog steunen zonder in conflict met haar man te komen?
In deze situatie leidde de onveilige hechting tussen vader en zoon uiteindelijk tot ernstige huwelijksproblemen tussen de ouders. De zoon kwam daardoor in nog grotere problemen omdat hij zich schuldig voelde aan de dreigende breuk in het huwelijk van zijn ouders.
Samengevat is het goed om rekening te houden met een verschillende hechtingsstijl naar beide ouders, zeker ook als één van die ouders niet bij het bedrijf zelf betrokken is.
Wat draagt de hechtingsstijl bij aan de overdracht?
Die vraag was (ongeveer) de onderzoeksvraag van een afstudeerscriptie die ik in 2016 schreef. De scriptie vind je hier (75 pagina's, dus je bent gewaarschuwd..).
Samengevat was de conclusie vanuit zowel literatuurstudie als praktijkonderzoek dat er een significante invloed is van de relatie tussen overdrager en opvolger op het welslagen van de overdracht.
Naast alle andere voordelen van een veilige hechting op de persoon zelf, op zijn partner en op de volgende generatie, is veilige hechting dus ook van invloed op het welslagen van de overdracht.
De praktijk: hoe rekening te houden met hechting?
Wat kunnen familiebedrijven en betrokkenen in de praktijk met deze informatie? Om te beginnen benadrukt ook dit artikel weer het belang van hechting. Ieder kind heeft er baat bij dat de ouders daar oog voor hebben en zo nodig hulp inschakelen, maar in een familiebedrijf spelen er twee extra factoren. Ten eerste zijn er meer risico's op verstorende invloeden bij het opbouwen van een goede hechtingsrelatie. Ten tweede zijn er mogelijk grote gevolgen voor de overdracht en de ontwikkeling van de kinderen als er geen veilige hechtingsomgeving is.
Als er sprake is van toetreding van kinderen in het bedrijf (nog voordat men kiest of ze ook kunnen en mogen opvolgen), is het verstandig met externe hulp te onderzoeken hoe de onderlinge relaties zijn. Ik kreeg zo'n verzoek (om een voorgenomen samenwerking tussen familieleden te onderzoeken) van diverse bedrijven en alleen al het feit dat men er aandacht voor heeft draagt positief bij aan de kansen op een goede samenwerking.
Bij een mogelijke overdracht is het van belang om aandacht te besteden aan de verhoudingen in de familie voordat men verregaande besluitvorming begint.
Vanuit het bedrijf ProMissie krijg ik bijvoorbeeld regelmatig het verzoek om bij familiebedrijven een traject te doen m.b.t. relaties tussen de familieleden als er sprake is van een mogelijke overdracht naar de volgende generatie. Daarbij wordt regelmatig ook een gesprek aangegaan over de hechtingsstijlen bij de betrokkenen.
Hechting is, zoals in de vorige artikelen werd beschreven, niet een onveranderlijk gegeven. In nieuwe relaties en soms met hulp is het mogelijk om je hechtingsstijl te veranderen. Toch is dat niet van de een op de andere dag mogelijk. Als bijvoorbeeld een moeder en dochter constateren dat er sprake is van een niet veilige hechtingsrelatie tussen hen, dan is daar wellicht alleen op langere termijn wat aan te doen, maar het is wél mogelijk om door de kennis die men nu heeft over die situatie tot andere stappen te komen en meer begeleiding in te zetten.
Met andere woorden: ook als een overdrager en een opvolger onderling geen goede band hebben, is het wel mogelijk om tot een overdracht te komen, maar er is dan wel intensieve begeleiding nodig om de negatieve effecten van de matige band tussen hen te voorkomen.
Tot slot
In deze serie over hechting was dit een toegepast artikel over hechting binnen familiebedrijven. Ook al heb je zelf geen familiebedrijf en sta je er misschien ver bij vandaan, toch kan het je helpen om eens na te denken welke toepassing van wat je nu over hechting hebt gelezen je kunt bedenken in je eigen omgeving. Want hechting heeft invloed op de basale manier waarop mensen zoals jij en ik hun relaties invullen. En of dat nu is in een familiebedrijf, een sportclub, een school of een grote overheidsinstelling, overal hebben mensen relaties en speelt hun hechtingsstijl een rol.
Welke invloed van je hechtingsstijl merk je zelf in je dagelijkse leven?
Delen blijkt dé manier te zijn waarop meer lezers deze artikelen vinden. Deel je mee?
Delen kan heel simpel met de icoontjes hieronder naar Facebook, Twitter, LinkedIN of als link die je bijv. kunt e-mailen.
Wil je updates per e-mail ontvangen als er een nieuwe blog is? Schrijf je dan hieronder in. Let op: de e-mails komen bij sommige mensen in hun map voor ongewenste-mail. Als je de afzender als 'vertrouwd' accepteert gebeurt dat niet weer.
Comentários